Bij het veilinghuis Dobiaschofsky te Bern werd op 7 november 2020 een schilderij van FL Hauck geveild. Het schilderij toont ons een zittende, guitig kijkende geleerde in kamerjas en muts op zijn hoofd, naast een tafel met daarop een schedel en een boek:
Wat op de lachspieren werkt is dat de man zijn handen in zijn kamerjas verborgen houdt. Zou dat zijn – zoals Thea Krist-Manthei – suggereert omdat de man geen geld had voor een portret met handen? Inderdaad moest er extra betaald worden voor het afbeelden van handen op een portret. In dit geval is echter ook denkbaar dat de geleerde een goede bekende was die helemaal niet betaald heeft voor het maken van dit informele werk.
In een tijd dat iedereen zich door een portrettist in vol ornaat – en met mooie pruik – liet afbeelden is deze volstrekt informele voorstelling tamelijk uniek. In ieder geval is ons geen ander dergelijk informeel schilderij van FL Hauck bekend.
Hans van Herwijnen schrijft op 27 oktober 2020: ‘Een intrigerende voorstelling met die schedel [vanitas? of is het een arts? in ieder geval een geleerde]. (…) Je kunt dit schilderij opvatten als een eerbetoon aan de Verlichting die de wetenschap op een voetstuk plaatste. Mooi die vriendelijke, maar zelfverzekerde blik. Wie zou het voorstellen? Die stoel noemt men volgens mij een “Voltaire”, heel passend.’ Op 25 april 2021 geeft hij te kennen dat ook een andere interpretatie denkbaar is: ‘De schedel op het portret van Hauck kan ook staan voor ‘vroomheid’ (christelijke vroomheid wel te verstaan)’.
Het schilderij is rechtsonder gesigneerd FL Hauck en gedateerd 1778. Omdat de voorstelling zo afwijkt van wat wij van deze kunstenaar kennen, was er in eerste instantie enige twijfel over de echtheid van de signatuur. De meeste andere schilderijen van FL Hauck uit die tijd, zijn gesigneerd aan de achterzijde. Jos Deuss, die het portret heeft gerestaureerd (het was in erbarmelijke staat), was meteen overtuigd van de echtheid van de signatuur. Thea Krist-Manthei hield het voor mogelijk dat een deel van het schilderij door zoon Johann gemaakt is en dat deze laatste het gesigneerd heeft als een FL Hauck. Na bestudering van een foto van de (beter leesbaar geworden) signatuur is ook zij overtuigd geraakt dat we met een echte FL Hauck te maken hebben.
Nadat Jos Deuss het schilderij schoongemaakt had, kwam hij tot de conclusie dat de schedel niet de gebruikelijke – bij een geleerde behorende – schedel van een oud iemand was. Het bleek de schedel te zijn van iemand die jong is gestorven. Was – zo vroeg Jos zich af – onze geleerde wellicht een arts uit Frankfurt? Misschien zelfs wel de lijfarts van Goethe? Omdat ook Hans Herwijnen in eerste instantie aan een arts dacht, leek het verantwoord om in Frankfurt (de stad waar FL Hauck gevestigd was) onderzoek te doen naar de portretten van artsen uit de 18e eeuw.
Friedrich Sigismund Müller (1746-1778)
Kort na publicatie van deze vraag kon Wilma van Giersbergen meedelen dat het inderdaad een arts uit Frankfurt was. Het is Friedrich Sigismund Müller (1746-1778) die in Straatsburg promoveerde en daarna lid werd van de Senckenberg Stiftung in Frankfurt en in die stad werkte als arts in het Heilige Geestziekenhuis. FL Hauck portretteerde hem dus voor zijn begrafenis op 14 augustus 1778. Zou het kunnen zijn dat hij – hoewel hij er op het portret sprankelend uitziet – in 1778 een probleem met zijn handen had?
Vermeldenswaard is dat FL Hauck al eerder, rond 1770, een klein formaat portret van nagenoeg dezelfde afmetingen (33×28 cm) van Friedrich Sigismund Müller heeft gemaakt. Dit maakte het mogelijk om ‘onze’ guitig kijkende geleerde definitief te identificeren:
Verder schrijft Wilma van Giersbergen: ‘Hoewel op het schilderij staat dat hij Friedrich heet, beweert de Senckenberg Stiftung (de eigenaar van het portret) dat hij Johann zou heten’. Volgens Thea Krist-Manthei komt dat waarschijnlijk doordat hij in Straatsburg promoveerde onder de naam Johannes Sigismundus Muller: http://diglib.hab.de/drucke/mx-267-5s/start.htm
Verder schrijft Wilma: ‘In het boek Leben in Frankfurt am Main (waarin krantenberichten zijn opgenomen), wordt op 14 augustus 1778 het overlijden van Friedrich Sigismund Müller vermeld: Freitag 12 dito (= August 1778) Herr Friedrich Sigismund Müller, Med. Doct. & Pract. ordin. Alt 32 jaar, 1. Monat 6 Tage. Ook in het genealogisch Reichs- und Staatshandbuch voor het jaar 1778 wordt hij Friedrich genoemd.’ Thea Krist-Manthei heeft in Frankfurt inderdaad geen doopakte gevonden van een Johann Sigismund Müller, maar wel van iemand met de doopnamen Sigmund Friederich:
In de door Thea aangeleverde transcriptie staat in deze registratie het volgende:
Freytags, 8. do [Juli 1746]
He Pf. Martin privatim
Müller; S. T. Herr Gottfried Wilhelm: Med. Doctor und practica ordin. alhier; dannFr. Maria Elisabetha, dessen Eheliebste, geb. Meintzin; einen Sohn Sigmund Friederich. Hub (Paten) H. Joh. Sigmund Firrnkrantz, hiesiger bürger und Handelsman, für sich und im Namen des Kind vaters abwesenden leibl. Bruders, S. T. He Friederich Gotthilff Müllers, Medico. practici zu Sachsen weymar.
De persoon die als Sigmund Friederich gedoopt werd moet ‘onze’ Friedrich Sigismund Müller zijn. Het kwam in die tijd vaker voor dat de doopnamen in een andere volgorde stonden dan de roepnamen in het dagelijkse leven. Opvallend is dat de eerste peetvader, Johann Sigmund, tijdens de doop tevens de tweede peetvader vertegenwoordigde. Deze laatste, Friederich Müller genaamd, was een broer van de vader en arts in Sachsen-Weimar. Thea acht het denkbaar dat de man van ‘ons’ portret lange tijd Johann werd genoemd (naar zijn eerste peetvader) en dat hij pas na zijn promotie in Straatsburg als Friederich door het leven is gegaan.
Vader Gottfried Wilhelm Müller (1709-1799)
Friedrich Sigismund Müller (1746-1778) werd geboren in Frankfurt en was de zoon van Gottfried Wilhelm Müller (1709-1799), medicus en mineralenverzamelaar, die eerst vier jaar als arts in Weimar werkte en daarna sinds 1735 in Frankfurt. Ook hij promoveerde, net als zijn zoon, in Straatsburg (1731). FL Hauck schilderde ook deze vader, waarvan alleen een kopergravure bekend is:
Uit het feit dat FL Hauck meerdere portretten van de familie Müller maakte, waaronder ook het informele portret van Friedrich, blijkt volgens Wilma dat hij de familie Müller goed kende. Heel erg opmerkelijk is dat er ook van Gottfried Müller een informeel portret bestaat, waarbij hij met kamerjas en slaapmuts wordt afgebeeld. Dit portret is overigens niet van FL Hauck, maar van een onbekende schilder:
Constantijn Bakker, november 2020 en later aangevuld in 2021.